सार्वजनिक सेवा प्रवाह
१.४.१ सार्वजनिक
सेवा प्रवाहको अर्थ र महत्व
सार्वजनिक सेवाको
अर्थ
य सरकारले जनतालाई सरल, सहज एवं सस्तो रुपमा जनताको घरसम्म उपलब्ध गराउने सेवालाई
सार्वजनिक सेवा भनिन्छ । जस्तै ः शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, विद्युत, संचार, यातायात, नागरिकता प्रमाणपत्र, राहदानी आदि सरकारले उपलब्ध गराउने सार्वजनिक सेवा हुन् ।
य सार्वजनिक सेवाहरु प्रत्येक जनताले चाहेको
स्थान र समयमा सहज एवं न्यायिक वितरण गर्न सरकारको कर्तव्य हो भने सेवा प्राप्त
गर्नु जनताको अधिकार हो ।
य एउटा सफल राज्य बन्नका लागि उसले जनताका लागि
आवश्यक पर्ने सार्वजनिक सेवाहरु कति प्रभावकारी ढंगले वितरण गरेको हुनुपर्दछ । यसैमा
सरकारको सक्षमता झल्किन्छ ।
य नेपालमा सार्वजनिक सेवालाई व्यवस्थि तगर्न
कानुनी र संस्थागत व्यवस्था गरिएको छ । केन्द्रदेखि क्षेत्र, अञ्चल, जिल्ला, इलाका, गा.वि.स एवं गडा तहसम्म प्रशासनिक संयन्त्रको
व्यवस्था गरिएको छ । संविधान, ऐन नियम, निर्देशिका तयार गरिएको छ र पनि मुलुकको
सार्वजनिक सेवा जनअपेक्षाअनुरुप हुन सकेको पाइदैन । यसका लागि विद्यमान कानुनी र
संस्थागत व्यवस्थामा निरन्तर सुधार गरी समसामगिक बनाई सेवा प्रदायकलाई सेवाग्राही
प्रति जिम्मेवार र जवाफदेही बनाउनु पर्ने देखिन्छ ।
सार्वजनिक सेवाका
विशेषताहरु ः
— राज्य वा
सरकारबाट प्रद्धत — राज्यको दायित्व — नाफाको उद्देश्य
नराख्नु
— नागरिकको हक — निष्पक्षता —
निश्चित प्रक्रिया
— सबैको पहुँच
सार्वजनिक सेवाको
महत्व ः
सार्वजनिक सेवाहरु जनतालाई जन्मदेखि
मृत्युसम्म कुनै न कुनै रुपमा आवश्यक परिरहन्छन् । यस्ता सार्वजनिक सेवाहरुको निकै
महत्व रहन्छ । समग्रमा भन्नुपर्दा निम्न कारणहरुले गर्दा सार्वजनिक सेवाको महत्व
रहेको छ ।
य सार्वजनिक सेवा प्रवाह नागरिक विश्वास आर्जन
गर्ने माध्यमको रुपमा रहन्छ,
य सार्वजनिक सेवाले जनताहरुको इच्छा पुरा गर्छ,
य सार्वजनिक सरोकारका बस्तु तथा सेवाहरु बिना
अवरोध सेवाग्राही समक्ष पु¥याउन सकिन्छ,
य राज्यको पहुँच टाढा रहेका जनता समक्ष पु¥याउन सकिन्छ,
य सामाजिक न्याय र सामाजिक सुरक्षा प्रदान
हुन्छ,
य राज्यप्रति नागरिकको अपनत्वको बोध हुन्छ ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहको अर्थ ः
य सरकारले जनतालाई आवश्यक पर्ने विविध सेवाहरु
सरल एवं छिटो छरितो रुपमा जनता समक्ष पु¥याउने प्रक्रियालाई सार्वजनिक सेवा प्रवाह भनिन्छ ।
य सार्वजनिक सेवा प्रवाह राज्यबाट निर्मित नीति,
वस्तु तथा सेवाका प्रारुपहरु सेवा प्रदायकहरु
मार्फत सेवाग्राहीसम्म पु¥याउने श्रृङ्खला
हो ।
य सेवा प्रदान गर्नु सरकारको कर्तव्य हो भने
सेवा प्राप्त गर्नु सेवाग्राही जनताको अधिकार हो ।
य यो सरकारी सेवा भएकोले सर्वसुलभ, गुणस्तरीय एवं न्यायिक हुनपर्दछ ।
य सार्वजनिक सेवा सरकार र जनताबीच असल सम्बन्ध
कायम राख्ने एउटा माध्यम पनि हो ।
य सरकारले आफ्ना विभिन्न प्रशासनिक संरचनाहरु
मार्फत जनताको घरदैलो वा पायक पर्ने ठाउँमा पुगी
कम खर्चिलो तरिकाले जनतालाई आवश्यक पर्ने सेवाहरु दिने प्रयास गर्दछ ।
सरकारको सेवा प्रवाहको स्तरलाई हेरेर नै जनताहरुले सरकार प्रति आफ्ना धारणा
बनाउँछन् ।
य नेपालमा सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्न कानुनी र
संस्थागत व्यवस्था गरिएको छ । केन्द्रदेखि क्षेत्र, अञ्चल, जिल्ला, इलाका, गा.वि.स एवं वडा तहसम्म प्रशासनिक संयन्त्रको व्यवस्था गरिएको छ । संविधान,
ऐन नियम, निर्देशिका तयार गरी सार्वजनिक सेवा प्रवाहलाई व्यवस्थित
गर्ने प्रयास गरिएको छ ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाह सम्बन्धी नवीन दृष्टिकोण ः
सार्वजनिक सेवा प्रवाहका सम्बन्धमा
सेवाग्राहीहरु प्रति नवीनतम दृष्टिकोणहरुलाई निम्न बुँदामा उल्लेख गरिएको छ ः
– सेवाग्राहीहरु
महत्वपूर्ण तत्वहरु हुन् । – सेवाग्राही सरकारसँग होइन सरकार
सेवाग्राहीप्रति उत्तरदायी हुनु ।
– सेवाग्राही
दायित्व होइनन् बरु महत्वपूर्ण सम्पत्ति हुन् । –
सेवाग्राहीको अनुरोधमा सरकारले काम गर्नु पर्दछ
।
– सेवाग्राहीहरु
सेवा वितरणका लागि रक्त संचार हुन् ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहको महत्व ः
सार्वजनिक सेवाले जनताको जीवनस्तर माथि
उठाउने देखि उसको शैक्षिक, सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, साँस्कृतिक
लगायतका हरेक पक्षमा सहयोग प¥याएको हुन्छ ।
त्यसैले सार्वजनिक सेवा प्रवाहको महत्व बहुआयामिक हुन्छ । जसलाई बुँदागत रुपमा
यसरी प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ः
य सार्वजनिक सेवा प्रवाहबाट देश र जनताको
सुरक्षा हुने,
य जनतालाई आवश्यक पर्ने आधारभूत सेवाहरु जस्तै
ः खाद्यान्न, कपडा, आवास, शिक्षा, स्वास्थ्य,
खानेपानी उपलब्ध हुने,
य सार्वजनिक सेवाले सामाजिक न्याय र सामाजिक
सुरक्षा प्रदान गर्न सहयोग गर्ने,
य सेवा वितरण कार्य छिटो, छरितो रुपमा गुणस्तरीय, विश्वसनीय र प्रभावकारी हुने,
य तोकिएको समयमा सेवाग्राहीले सेवा प्राप्त
गर्ने,
य सेवाग्राहीलाई छनौटको अवसर उपलब्ध हुने,
य राज्यको जिम्मेवारी र दायित्व पूरा गर्ने
क्षमतामा अभिबृद्धि हुने ।
सार्वजनिक सेवा प्रवाह सरकारले जनतालाई
पु¥याउने हरेक प्रकारको सेवा
सुविधा भएकोले यसले अन्ततोगत्वा देश र जनताको हित गर्दछ । त्यसैले यसको महत्व हुने
गर्दछ ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहका आधारहरु ः
— संविधान, ऐन, नियमहरु —
जनताको माग, चाहना एवं जनमत
— सामाजिक, सांस्कृतिक तथा धार्मिक परिवेश — राज्यले अवलम्बन गर्ने राजनीतिक प्रणाली — दबाबमूलक समुहहरु÷नागरिक समाज — भौगोलिक परिवेश
— अन्तराष्ट्रिय
कानुन एवं विभिन्न सन्धि, सम्झौता र
प्रतिवद्धताहरु
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहमा हुनुपर्ने गुणहरु ः
य तोकिएको समयमा प्राप्त हुनुपर्दछ ।
य सेवा वितरण प्रणाली छरितो हुनुपर्दछ ।
य सेवा गुणात्मक हुनुपर्दछ ।
य जनताको अपेक्षा अनुसारको गणस्तरीय सेवा
हुनुपर्दछ ।
य छनौटको पर्याप्त अवसर हुनुपर्दछ ।
य अधिकतम जनसहभागिता प्राप्त भएको हुनुपर्दछ ।
य सामाजिक न्यायमा आधारित हुनुपर्दछ ।
य सेवा प्रदान कार्य पारदर्शी एवं निष्पक्ष
हुनुपर्दछ ।
नेपालमा
सार्वजनिक सेवा प्रवाहको वर्तमान अवस्था ः
नेपाल भौगोलिक रुपमा सानो भएपनि यहाँको
सार्वजनिक सेवा प्रवाह निकै समस्या ग्रस्त रहेको पाइन्छ । खासगरी साधन श्रोतहरुको
कमीको कारण यस प्रकारका समस्याहरु देखा परेका हुन् । यद्यपी नेपालमा सार्वजनिक
सेवा प्रवाहलाई प्रभावकारी बनाउन सरकारी कार्यालयहरुमा नागरिक वडापत्रको व्यवस्था,
गुनासो सुनुवाईको व्यवस्था, आधुनिक प्रविधीको प्रयोगका साथै सेवा
केन्द्रहरुको अवधारणालाई अघि सारिएको छ ।
नेपालमा सरकारको सेवा प्रवाह प्रति
जनताको धेरे गुनासो रहेको पाइन्छ, जसका कारणहरु यस
प्रकार छन् ः
य प्रक्रियामूखी र केन्द्रमूखी प्रशासन हुनु
य अनुचित राजनैतिक दबाब र राजनैतिक
प्रतिबद्धताको अभाव,
य उपयक्त र व्यवहारिक नीति तथा कार्यविधीहरुको
अभाव,
य सेवा प्रवाह गर्ने निकायहरुबीच समन्तवयको
अभाव,
य सेवा प्रवाहमा संलग्न कर्मचारीहरुलाई
प्रोत्साहनको कमी,
य प्रशासनमा रहेको भ्रष्टाचार प्रवृति,
य कमजोर दण्ड र पुरस्कारको व्यवस्था,
य उपभोक्ता हितको कमजोर अवस्था,
य नीजि क्षेत्रलाई प्रभावकारी रुपमा परिचालन
गर्न नसक्नु,
य गैर सरकारी संस्थाहरु पुर्वाग्रही रुपमा
कार्यरत रहनु,
य नागरिक समाजको कमजोर उपस्थिती हुन, आदि ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहमा देखिएका समस्याहरु ः
सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्नका लागि कानुनी
व्यवस्था गरिएको छ । संस्थागत रुपमा पनि केन्द्र देखि गाउँ सम्म संस्थागत
संयन्त्रको व्यवस्था छ । यसका साथै आवश्यक जनशक्ति एवं योजनाका ठेलीहरु निर्माण
गर्ने क्रम जारी छ । यद्यपी कार्यान्यन स्तरमा आम नागरिकका आवश्यकता सम्बोधन गर्न
निकै समस्या परेको छ । नेपालमा सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा देखिएका समस्याहरु यस
प्रकार छन् ः
य संविधान, ऐन, नियममा
विकेन्द्रीत शासकीय व्यवस्था भएपनि व्यवहारमा केन्द्रीत शासकीय व्यवस्था कायम रहनु,
य सेवा प्रदायक निकायहरुबीच कार्यगत समन्वयको
अभाव,
य सेवा प्रदायक निकायकहरुको नियमित र
प्रणालीबद्ध रुपमा अनुगमन र मुल्यांकन हुन नसक्नु,
य सेवा प्रदायक निकायहरुबीय भ्रष्टाचारको
बोलवाला रहनु,
य सेवा प्रवाहका कार्यप्रक्रियाहरु लामा,
जटिल र झन्झटिलो हुनु,
य सेवा प्रदायकहरु सेवाग्राही प्रति जिम्मेवार
र जवाफदेही हुन नसक्नु,
य सेवाग्राहीहरु आफ्नो हक, अधिकार र दायित्व प्रति सचेत नहुनु,
य पुर्वाधार विकासमा कमी, विकट भौगोलिक बनावट हुनु
य आधुनिक सुचना प्रविधिको सदुपयोग गर्न नसक्नु,
य अनुचित राजनैतिक दवावको बढ्नु,आदि ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहमा रहेका चुनौतिहरु ः
य राजनीतिक सहमति तथा राष्ट्रिय स्वार्थमा
दलहरुबीच समान धारणा निर्माण गर्नु,
य आर्थिक स्रोतको बढोत्तरी एवं दिगोपना कायम
गर्न,
य देश सुहाउँदो मौलिक विकासको मोडलको
तर्जुम गर्न,
य उपलब्ध स्रोतको मितव्ययी, प्रभावकारी एवं कुशल प्रयोग गर्न,
य राज्य पुनः संरचना संगै सम्पूर्ण राज्य
संयन्त्रको पुनःसंरचना गर्न,
य कानुनको शासन, पारदर्शिता, जनसहभागिता,
जवाफदेहिता, उत्तरदायित्व जस्ता सुशासनका मौलिक चरित्रको व्यवहारमा
कार्यान्वयन गर्न,
य सबैको पहुँच, पहिचान, सम्मान र
प्रतिनिधित्व सुनिश्चितता गर्न,
य विकट भौगोलिक अवस्थाका कारण सन्तुलित
क्षेत्रीय विकास गर्न,
य भ्रष्टाचार र अनियमिताको बदलिँदो रुप एवं
फैलँदो स्वरुपको नियन्त्रण गर्न,
य संक्रमणकालको अन्त्य र दिगो शान्ति कायम गर्न,
आदि ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहलाई प्रभावकारी बनाउने उपायहरु ः
य विद्यमान ऐन नियमको समसामयिक परिमार्जन गरी
पूर्ण पालना गराउने,
य सेवा प्रवाह गर्ने निकायहरुबीच कार्यगत
समन्वय गर्ने तथा एकद्वार सेवा प्रणाली अवलम्बन गर्ने,
य सेवाप्रदायक कर्मचारीहरु सेवाग्राही प्रति
जिम्मेवार र जवाफदेही हुने खालको संयन्त्र निर्माण गर्ने,
य सेवाग्राही जनता आफ्ना अधिकार र कर्तव्य
प्रति सजक रहने,
य कार्यप्रणालीलाई सरल र पारदर्शी बनाउने,
य आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरी सेवा प्रवाहलाई
छिटो, छरितो र मितव्ययी बनाउने,
य सेवा प्रवाहमा क्षतिपूर्ति पाउने व्यवस्था
गर्ने,
य सेवाग्राही सहितको अनुगमन र मूल्यांकन
संयन्त्र निर्माण गर्ने ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहमा सेवा प्रदायकको भूमिका ः
सरकारको तर्फबाट सार्वजनिक सेवा सुविधाहरु
जनताको घरदैलोसम्म पु¥याउने सबै
राष्ट्रसेवक कर्मचारी सेवा प्रदायक हनु । सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सेवा
प्रदायकहरुको ठूलो भूमिका रहन्छ । सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सेवाप्रदायकहरुको
भूमिका निम्नानुसार छन् ः
य सरकारको प्रतिनिधीको रुपमा रही तोकिएका कार्य
गर्ने,
य सेवा प्रवाहमा निष्पक्षता कायम गर्ने,
य सेवा प्रवाहमा प्रतिबद्ध भएर लाग्ने,
य तोकिएको समय र लागत भित्र रही कार्य गर्ने,
य आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरी सेवालाई छिटो,
छरितो बनाउने,
य मितव्ययी भएर सेवा प्रवाह गर्ने,
य सेवा प्रदान गर्ने निकायहरुबीच सुमधुर
सम्बन्ध कायम गर्ने,
य सेवा प्रवाह सम्बन्धी निरन्तर अनुगमन र
मूल्यांकन गरी थप प्रभावकारी बनाउने,
य सेवाग्राहीको इच्छा र चाहना अनुसार सेवा
प्रदान गर्ने,
य उपलब्ध श्रोत र साधनहरुको प्रभावकारी तथा
दक्षतापूर्वक परिचालन गर्ने,
य सेवाग्राहीको गुनासो र दुखेसोको उचित
व्यवस्थापन गर्ने,
य सेवा प्रदान गर्दा राज्इको सर्वोत्तम हितलाई
प्रथमिकतामा राख्ने,
य सेवाग्राहीलाई हक तथा अधिकार प्रति सूसुचित
गराउने, अािद
अतः राज्य वा सरकारले स्वयं उपस्थित भई सेवा
प्रदान नगर्ने र सेवा प्रदायक कर्मचारीहरु मार्फत सेवा प्रवाह गर्ने भएकोले राज्य
वा सरकारलको उद्देश्य पूरा गर्नका लागि सेवा प्रदायकहरु सेवाग्राही प्रति थप
जिम्मेवार र जवाफदेही हुनुपर्दछ ।
सेवाग्राहीको
अधिकार ः
अन्तर्रािष्ट्रय प्रचलन, राज्यको संविधान तथा कानुन, नागरिकको चेतनास्तर आदि पक्षलाई मध्यनजर गर्दा नेपालको
सम्दर्भमा सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्दा सेवाग्राहीले पाउनुपर्ने अधिकार
निम्नबमोजिम छन् ः
य गुणस्तरीय सेवा प्राप्त गर्ने अधिकार,
य सेवा सम्बन्धमा आवश्यक सुचना पाउने अधिकार,
य आफुले पाउने सेवा सम्बन्धमा छनौट गर्ने
अधिकार,
य सम्बन्धित विषयमा कानुनी उपचार खोज्ने अधिकार,
य कानुनले तोकेको समय र मूल्यमा सेवा प्राप्त
गर्ने अधिकार,
य गुनासो सुनुवाईको अधिकार,
य सरल र सहज रुपमा सेवा पाउने अधिकार, आदि ।
सेवाग्राहीको
दायित्व ः
सेवा प्रदायक निकायहरु मार्फत आम नागरिकहरुले
आफ्नो अधिकारको रुपमा रहेको सार्वजनिक सेवा प्रवाह प्राप्त गर्न निम्नलिखित
दायित्व पुरा गर्नु पर्दछ ।
य राज्यको संविधान, ऐन, नियममा रहेको
प्रावधानहरुको पालना गर्नुपर्ने,
य आफ्ना अधिकार र दायित्व प्रति सचेत रहने,
य अन्य सेवाग्राहीको अधिकारको सम्मान गर्ने,
य सेवा प्रदायकलाई अनुचित प्रभाव पार्न नहुने,
य कानुनबमोजिम तिर्नुपर्ने कर तिर्ने,
य सेवा प्रवाहमा पृष्ठपोषण दिने, आदि ।
सार्वजनिक सेवा
प्रवाहको वर्तमान अवस्था ः
प्रशासन सुधार आयोगको प्रतिवेदन २०४८ ले
नेपालको सार्वजनिक सेवा प्रवाहको अवस्था निम्नानुसार प्रस्तुत गरेको छ ः
य पु¥याइएका सेवाले जनताको आवश्यकता पुरा गर्न सकेका छैनन् ।
य सेवाहरु लक्षित वर्गमा पुग्न सकेका छैनन् ।
य सेवाको गुणस्तर सन्तोषजनक छैन ।
य सेवाहरु अत्यन्तै सीमित जनता समक्ष मात्र
पुगेका छन्,
य उपलब्ध साधनको कुशल उपयोग भएको छैन ।
यस पाठबाट लोकसेवा
आयोगको परीक्षामा सोधिएका प्रश्नहरु
य “नेपालको सरकारी क्षेत्रले गर्ने सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सेवा प्रदायकको
भूमिका सन्तोषजनक छैन ।” विवेचना गर्नुहोस
। १० ना.सु., खुला, २०६९।१।२३
य सर्वाजनिक सेवा भनेको के हो ? सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्ने तरिकाको बारेमा
लेख्नुहो । (३+२)=५ ना.सु., समावेशी
२०६९।१।१६
य सार्वजनिक सेवा प्रवाहलई प्रभावकारी बनाउन
सेवाग्राहीले के कस्तो दायित्व निर्वाह गर्नु पर्दछ ? ५ ना.सु., संयुक्त
२०७०।१।१४
य सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्ने माध्यमका बारेमा
लेख्नुहोस । नेपालमा सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्ने सन्दर्भमा के कस्ता समस्याहरु
देखा परेका छन् ? (३+७) =१० ना.सु.,
संयुक्त २०७१।१।
लोकसेवा आयोगको
नमुना प्रश्न ः
य सार्वजनिक सेवा प्रवाह भन्नाले के बुझिन्छ ?
सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सेवा प्रदायकको भूमिका
बारेमा चर्चा गर्नुहोस । (३+७) =१०
No comments:
Post a Comment